Etniciteit in schoolboeken voor de klas: Representatie en stereotypering

Dit rapport beschrijft een onderzoek naar representatie en stereotypering van verschillende etnische groepen in alle Nederlandstalige schoolboeken (33) die voor de vakken wiskunde en Nederlands gebruikt worden in de brugklas. Voor dit onderzoek zijn ruim 10.000 personages uit deze boeken geanalyseerd op verschillend kenmerken. Uit eerder onderzoek van schoolboeken in andere landen blijkt dat de representatie van etnische groepen in de samenleving vaak niet in gelijke mate terug te vinden is in schoolboeken, en dat bepaalde etnische minderheidsgroepen op stereotiepe wijze worden beschreven en afgebeeld.
Onderzoek laat verder zien dat blootstelling aan (subtiele) onder-representatie van bepaalde groepen en bijbehorende (negatieve) stereotypen kan leiden tot lagere motivatie en lagere prestaties bij die groepen. Dat mechanisme wordt in de literatuur stereotype threat (stereotype-dreiging) genoemd. Ook kan blootstelling aan stereotypen over etnische minderheidsgroepen leiden tot vooroordelen bij de meerderheidsgroep. In het huidige onderzoek is gekeken of in Nederlandse schoolboeken de vertegenwoordiging van verschillende etnische groepen overeenkomt met die in de samenleving, en of sprake is van etnische stereotypering. In Nederland is volgens het CBS 13,4% van de Nederlands bevolking van niet-Westerse afkomst. De etnische diversiteit in de teksten van de boeken voor Nederlands en wiskunde was met de ruime definitie gemiddeld 9% niet-Westerse personages. Dit is dus lager dan op basis van landelijke bevolkingscijfers verwacht zou kunnen worden. Slechts in 6 van de 33 boeken was dit percentage hoger dan 13. Op afbeeldingen was dit anders: het percentage niet-Westerse personages was daar doorgaans vergelijkbaar met het gemiddelde, of zelfs iets hoger. Er waren vrijwel geen teksten of afbeeldingen waarin stereotypen er dik bovenop lagen. Stereotypering was meer subtiel. Zo hadden personages met een beroep minder vaker een niet-Westerse achtergrond en hadden beroepen van niet-Westerse personages gemiddeld een lagere maatschappelijke status. Professionele sporters en beroemdheden in het algemeen waren vaker Zwarte personages dan op grond van het totale aandeel Zwarte personages in de boeken verwacht werd. Er waren geen of alleen heel kleine verschillen tussen etnische groepen wat betreft intellectuele of technische activiteiten. Er werden ten slotte nauwelijks systematische verschillen in resultaten gevonden tussen de uitgevers, of tussen de vakken of schoolniveaus waarvoor de boeken bedoeld zijn. De relatie tussen blootstelling aan stereotypen enerzijds en motivatie, interesse, werkhouding, prestaties, en studie- en beroepskeuzes van kinderen en jongeren anderzijds is complex en behoeft meer onderzoek. Schoolboeken zijn hierin slechts één van de vele ‘spelers’ naast bijvoorbeeld ouders, leerkrachten, leeftijdgenoten, commercie en media. Ieder van deze spelers heeft (vaak onbewust) eigen afwegingen over de (on)wenselijkheid van stereotiepe representatie die (vaak impliciet) doorwerken in het eigen domein van invloed. Het is aan te moedigen dat met name professionele organisaties en branches die te maken hebben met de ontwikkeling van de jeugd deze afwegingen bewust maken en geïnformeerde beslissingen nemen over de normen die zij wel of niet willen uitdragen.