De uitlegbaarheid van het nieuwe pensioenstelsel

In de transitie naar het nieuwe pensioenstelsel is uitlegbaarheid een belangrijke
notie die zowel het nieuwe stelsel als de communicatie over dat stelsel raakt.
Uitlegbaarheid kent twee invullingen:
1. het publiek begrijpt hoe het nieuwe stelsel in elkaar zit
2. het publiek aanvaardt het stelsel als zinvol en rechtvaardig

Deze twee invullingen zijn direct verbonden met twee hoofddoelen van communicatie over het nieuwe stelsel:
1. De communicatie over het nieuwe pensioenstelsel is begrijpelijk als de beoogde deelnemers en gepensioneerden de informatie die zij nodig hebben kunnen vinden, kunnen interpreteren en kunnen toepassen op hun eigen situatie. Dit betreft zowel de transitiefase als de fase na invoering van het nieuwe stelsel.
2. De communicatie over het nieuwe stelsel is aanvaardbaar als de beoogde
deelnemers en gepensioneerden een positieve houding hebben over de keuzes
die tijdens de transitie gemaakt worden en als zij de uitkomst daarvan voor hun
persoonlijke financiële situatie positief beoordelen.

Deze twee doelen worden in dit rapport verder uitgewerkt. Zo wordt duidelijker wat mensen over het nieuwe stelsel zouden moeten begrijpen en op welke gronden zij het als aanvaardbaar zouden kunnen of moeten beoordelen. Bij die aanvaardbaarheid speelt de notie van rechtvaardigheid een belangrijke rol.
In het rapport maken we onderscheid tussen distributieve rechtvaardigheid (krijg ik waar ik recht op heb?) en procedurele rechtvaardigheid (vindt de verdeling op eerlijke en consistente wijze plaats en ben ik in dat proces gehoord?). Bij procedurele rechtvaardigheid is ook van belang dat deelnemers het gevoel hebben dat ze onderweg naar de transitie tijdig zijn geïnformeerd over allerlei beslissingen. In het rapport schetsen we op basis van de literatuur over beide vormen van rechtvaardigheid hoe in pensioencommunicatie aandacht kan uitgaan naar oordelen van deelnemers over de rechtvaardigheid van de transitie en wat daarbij de risico’s zijn. Duidelijk wordt dat een negatief oordeel over het resultaat van de pensioenberekening deels kan worden opgevangen door een positief oordeel over de procedurele rechtvaardigheid.

De communicatie over de pensioenprognose is om meerdere redenen complex:
1. Verwachtingen van deelnemers en gepensioneerden bepalen voor een groot deel het effect ervan: hoe hoger de gewekte verwachtingen, hoe groter de kans op teleurstelling.
2. De berekening die achter de prognose schuilgaat is zo complex dat begrijpelijke uitleg ervan de allerhoogste expertise vraagt van de communicatieprofessionals.
3. De prognose is omgeven door een ander type onzekerheid dan in het huidige
stelsel het geval is. Pensioendeelnemers lijken die onzekerheid niet erg op prijs te stellen.

In het rapport trekken we lering uit andere domeinen waar communicatie over onzekerheid al langer object van onderzoek is, zoals in de klimaat- en medische wetenschap. We bespreken de resultaten van onderzoek naar zowel visuele als verbale communicatieuitingen over onzekerheid. Ook kijken we naar domeinen waar communicatie over complexe berekeningen al langer wordt onderzocht, zoals de wereld van de kunstmatige intelligentie. Uitlegbaarheid is ook daar een belangrijk issue. In het rapport bespreken we de verschillende risico’s en valkuilen voor pensioencommunicatie.

We sluiten af met een reeks aanbevelingen.