Between rhetoric and reality : instrumental practices at the astronomical observatory of the Amsterdam Society 'Felix Meritis', 1786-1889

Een van de best bewaarde geheimen van Amsterdam’, zo mag je het Observatorium van Felix Meritis en het uitzonderlijke uitzicht noemen. Sinds 1788 bood de Tempel der Verlichting aan de Keizersgracht huisvesting aan beoefenaren en liefhebbers van alle takken van wetenschap en kunst. Het genootschap Felix Meritis (‘Gelukkig door Verdiensten’) bestond uit verschillende departementen, beschikte over een bibliotheek en stond bekend om zijn prachtige concertzaal. Wat tot dusverre veelal onopgemerkt bleef, is dat het gebouw van Felix Meritis ook is ontworpen voor een destijds zeer moderne sterrenwacht. Vanaf 19 april 2013 opent het Observatorium opnieuw zijn deuren voor publiek. Al bij het ontwerpen van het kenmerkende gebouw aan de Keizersgracht werd op aandringen van de Amsterdamse hoogleraar Jan Hendrik van Swinden rekening gehouden met de bouw van een modern uitgerust astronomisch en meteorologisch observatorium. Dit maakt het Observatorium van Felix Meritis het eerste al vanaf de tekentafel ontworpen observatorium van Nederland. De geschiedenis van deze sterrenwacht, die van 1790 tot 1889 operationeel is geweest en waarop aanvankelijk de meridiaan van Amsterdam is vastgelegd, is nu te boek gesteld. De spanning tussen de doelstellingen van de oprichters van Felix Meritis en de uiteindelijke praktijk van het weerbarstige wetenschappelijk onderzoek wordt uitgebreid beschreven. Domme pech (zoals het snelle overlijden van de eerste observator Pieter Nieuwland), te weinig geld om talent vast te houden (zoals bij de observatoren Jan Frederik van Beeck Calkoen en Gerrit Moll), maar ook knellende sociale processen, zoals het uitsluiten van bepaalde burgers (waaronder de talentvolle Jan Frederik Keijser) resulteerden in een minder effectief gebruik van de sterrenwacht dan in eerste instantie beoogd. Desondanks wist Felix Meritis gedurende meer dan vijftig jaar systematisch bij te dragen aan de Nederlandse meteorologie en speelde het een centrale rol in de wis- en sterrenkundige opleiding en vroege carrières van tal van Nederlandse hoogleraren, onder wie de vader van de moderne Nederlandse astronomie, Frederik Kaiser. De combinatie van kunst, literatuur, muziek, economie, wiskunde, natuurkunde, scheikunde en astronomie onder één dak, in een genootschap opgericht als publieke onderneming voor de wetenschappelijke en culturele educatie van een opkomende en zelfbewuste burgersamenleving, is een uniek gegeven en daarom een afzonderlijke studie waardig.